دفتر دادبان حقوق کودک سازمان ملل متحد
مرکز عدالت برای کودکان: «منافع عالی کودک» یکی از چهار اصل کلی کنوانسیون حقوق کودک سازمان ملل (UNCRC) است. کمیته حقوق کودک سازمان ملل تاکید کرده که رعایت منافع عالیه کودک، برای تضمین بهرهمندی کامل و مؤثر کودکان از تمام حقوقشان طبق UNCRC ضروری است. لذا دولتها موظف هستند اطمینان حاصل کنند که منافع عالی کودک به عنوان یکی از ملاحظات اصلی در تمام اقدامات مربوط به کودکان در نظر گرفته میشود؛ این اقدامات شامل تصمیمات نهادهای عمومی، از جمله دادگاهها، و همچنین بخش خصوصی میشود.
ماده ۳ کنوانسیون حقوق کودک سازمان ملل (UNCRC) بیان میکند که هر کودک حق دارد منافع عالیاش به عنوان یکی از ملاحظات اصلی در تمام اقداماتی که به او مربوط میشود در نظر گرفته شود. کمیته حقوق کودک سازمان ملل (کمیته) ماده ۳ را یکی از چهار اصل کلی این کنوانسیون شناسایی کرده است. به همین دلیل، کمیته تأکید دارد که رعایت منافع عالی کودک برای تضمین بهرهمندی کامل و مؤثر کودکان از سایر حقوقشان طبق UNCRC ضروری است. این بدان معناست که هنگام تفسیر و اجرای سایر حقوق کودک نیز باید منافع عالی کودک در نظر گرفته شود.
ضرورت رعایت منافع عالیه کودکان، در مواد دیگری از کنوانسیون حقوق کودک نیز مورد تاکید قرار گرفته که عبارتند از:
- ماده ۹ درباره جدایی کودک از والدین؛
- ماده ۱۰ درباره پیوستن دوباره خانواده؛
- ماده ۱۸ درباره مسئولیتهای والدین؛
- ماده ۲۰ درباره محرومیت از محیط خانوادگی؛
- ماده ۲۱ درباره فرزندخواندگی؛
- ماده ۳۷ درباره جدایی کودکان از بزرگسالان در بازداشت؛
- ماده ۴۰ درباره عدالت ویژه نوجوانان.
در ماده ۲۱ (فرزندخواندگی) تصریح شده که کشورها باید اطمینان حاصل کنند که منافع عالی کودک، ملاحظهای اساسی و برتر در فرآیندهای مربوط به فرزندخواندگی باشد. اما منافع عالیه کودکان چیست و چگونه تعیین میشود؟
منافع عالی کودک چیست؟
کمیته حقوق کودک سازمان ملل یک «تفسیر عمومی» (General Comment) تهیه کرده که راهنماییهایی درباره نحوه تفسیر و اجرای عملی اصل منافع عالی کودک ارائه میدهد.
کمیته اشاره میکند که «منافع عالی» مفهومی پیچیده اما پویا است که باید در هر مورد بهطور جداگانه و موردی تعیین شود. بهطور کلی، این مفهوم به رفاه و سعادت کودک اشاره دارد. تعیین منافع عالی کودک به مجموعهای از شرایط فردی بستگی دارد؛ از جمله سن و میزان بلوغ کودک، حضور یا غیبت والدین، محیط زندگی، تجربهها و نیازهای کودک.
اصطلاح «کودکان» هم میتواند به یک کودک خاص و هم به گروهی از کودکان یا کودکان بهطور کلی اشاره داشته باشد. بر اساس نظر کمیته، این به آن معناست که در مواردی که تصمیمی درباره یک کودک خاص اتخاذ میشود، باید منافع عالی آن کودک بهصورت موردی ارزیابی شود. همچنین در اقداماتی که مربوط به گروهی از کودکان یا کودکان بهطور کلی است، باید منافع آن گروه از کودکان در نظر گرفته شود.
عبارت «ملاحظه اصلی» نشاندهنده اولویت بالای منافع عالی کودک است: منافع کودک نباید صرفاً به عنوان یکی از چندین ملاحظه دیگر در نظر گرفته شود.
بر اساس نظر کمیته حقوق کودک، باید وزن و اهمیت بیشتری به آنچه که به نفع کودک یا کودکان است داده شود. این رویکرد با توجه به وضعیت ویژه کودکان توجیهپذیر است؛ چراکه کودکان به دلیل وابستگی، مرحله رشد، وضعیت حقوقی و احتمال نداشتن صدای مستقل، نسبت به بزرگسالان فرصت و توان کمتری برای دفاع مؤثر از منافع خود دارند.
سه بُعد کلیدی در تعیین منافع عالی کودک
کمیته حقوق کودک سازمان ملل روشن کرده که حق کودکان برای اینکه منافع عالیشان به عنوان یک ملاحظه اصلی در نظر گرفته شود، سه بُعد دارد:
۱. یک حق ماهوی (Substantive right):
این حق به یک کودک خاص، یک گروه خاص از کودکان، یا کودکان بهطور کلی این امکان را میدهد که هنگام بررسی منافع مختلف برای اتخاذ یک تصمیم، منافع عالی آنها به عنوان یکی از ملاحظات اصلی در نظر گرفته شود. طبق ماده ۳، دولتها موظفاند تضمین کنند که منافع عالی کودک توسط تمام نهادهای عمومی، از جمله دادگاهها، و همچنین بخش خصوصی در نظر گرفته و اجرا شود.
۲. یک اصل بنیادین در تفسیر حقوقی (Interpretative legal principle):
در صورتی که یک حکم یا ماده قانونی قابلیت چند تفسیر داشته باشد، باید تفسیری انتخاب شود که بیشترین تأمین را برای منافع عالی کودک فراهم میکند.
۳. یک قاعده رویهای (Rule of procedure):
هنگامی که تصمیمی گرفته میشود که بر یک کودک خاص، گروهی از کودکان یا کودکان بهطور کلی تأثیر میگذارد، فرآیند تصمیمگیری باید شامل ارزیابی تأثیرات احتمالی (مثبت یا منفی) آن تصمیم بر کودک یا کودکان باشد. این فرآیند باید براساس قواعد رویهای مشخصی انجام شود تا تضمین شود که این حق بهدرستی اعمال میگردد.
نمونههایی از این قواعد رویهای عبارتند از:
- اطلاعرسانی به کودکان درباره فرآیند و گرفتن نظر آنها؛
- طراحی فرآیند ارزیابی مناسب با کودک، که توسط کارشناسان واجد شرایط انجام شود؛
- اولویت دادن به تصمیماتی که کودکان را تحت تاثیر قرار میدهد تا از تاخیرهای طولانی جلوگیری شود؛
- فراهم کردن نماینده حقوقی برای کودک یا کودکان؛
- پیشبینی فرآیندی که کودک یا نمایندهاش بتوانند درخواست بازنگری تصمیم را بدهند؛ و
- ارائه اطلاعات شفاف در مورد اینکه چگونه منافع عالی کودک در فرآیند تصمیمگیری لحاظ شدهاند.
وظایف اصلی دولتها در قبال منافع عالیه کودکان
بر اساس ماده ۳ کنوانسیون حقوق کودک (UNCRC)، دولت سه تعهد اصلی دارد:
۱. تعهد به تضمین اینکه نهادهای دولتی (مانند وزارتخانهها و سازمانهای دولتی) در تمام اقداماتی که به کودکان مربوط میشود، منافع عالی کودکان را در نظر بگیرند، در سیاستها ادغام کرده و اجرا نمایند.
- تعهد به تضمین اینکه تمام تصمیمات قضایی و اداری مربوط به کودکان نشان دهند که منافع عالی کودکان به طور فعال مورد بررسی قرار گرفته و به عنوان یکی از ملاحظات اصلی لحاظ شدهاند.
- تعهد به تضمین اینکه بخش خصوصی نیز در تصمیمگیریها و اقداماتی که بر کودکان تاثیر میگذارد، منافع عالی کودک یا کودکان را به عنوان یکی از ملاحظات اصلی در نظر بگیرد.
کمیته حقوق کودک همچنین توصیه کرده که در فرایند تدوین و اجرای قوانین و سیاستهای مربوط به کودکان، باید ارزیابی تأثیر حقوق کودک (CRIA) انجام شود. هدف از CRIA بررسی تأثیرات احتمالی تصمیم یا اقدام پیشنهادی (مانند یک قانون، سیاست یا تخصیص بودجه) بر کودکان و حقوق آنها است.
همچنین باید ارزیابی تأثیر واقعی حقوق کودک (CRIE) نیز صورت گیرد تا تأثیر واقعی تصمیم یا اقدام خاصی بر کودکان و حقوقشان سنجیده شود.
ارزیابی منافع عالی کودک
برای تصمیمگیری درباره اینکه چه چیزی به نفع یک کودک یا گروهی از کودکان است، باید با ارزیابی شرایط خاص و منحصر بهفرد آن کودک یا کودکان آغاز کرد.
کمیته حقوق کودک پیشنهاد کرده است که تصمیمگیرندگانی که مسئول تعیین منافع عالی کودک هستند، فهرستی غیرجامع و غیرترتیبی از عناصری تهیه کنند که باید هنگام ارزیابی منافع کودک در نظر گرفته شوند. این توصیه هم در مورد کودکان بهصورت فردی و هم در مورد گروهی از کودکان کاربرد دارد.
فهرست پیشنهادی کمیته شامل این موارد است:
- نظرات و دیدگاههای کودک؛
- هویت کودک، از جمله جنسیت، گرایش جنسی، ملیت، دین و باورها، هویت فرهنگی و ویژگیهای شخصیتی؛
- محیط خانوادگی کودک و حفظ روابط خانوادگی؛
- مراقبت، محافظت و ایمنی کودک؛
- وضعیت آسیبپذیری کودک (مثلاً تعلق به گروههای اقلیت، داشتن معلولیت، پناهجو یا آواره بودن، یا تجربه سوءاستفاده)؛
- حق کودک به بالاترین سطح ممکن از سلامت؛
- حق کودک به آموزش.
کمیته اذعان دارد که در ارزیابی منافع عالی کودک، ممکن است عناصر مختلف با یکدیگر در تعارض قرار گیرند. به عنوان نمونه، حفظ رابطه کودک با خانواده ممکن است با نیاز به محافظت کودک در برابر خشونت یا سوءاستفاده از سوی والدین در تضاد باشد.
در چنین مواردی، کمیته توصیه میکند که این عناصر باید در برابر یکدیگر سنجیده و متعادل شوند تا راهحلی یافت شود که به نفع کودک یا کودکان مربوطه باشد. همچنین کمیته تأکید میکند که در این سنجش، باید همواره به این نکته توجه داشت که هدف از ارزیابی و تعیین منافع عالی کودک، تضمین بهرهمندی کودک از حقوقش طبق UNCRC و رشد همهجانبه اوست.
تصمیمات کمیته حقوق کودک سازمان ملل درباره منافع عالی کودک
«پروتکل اختیاری کنوانسیون حقوق کودک درباره روند ارائه شکایت» (OPIC) به کمیته بررسی شکایات کنوانسیون حقوق کودک امکان بررسی شکایات و صدور حکم را داده است.
برخی از تصمیمات کمیته درباره شکایتهای فردی مرتبط با منافع عالی کودک شامل موارد زیر است:
- پرونده I.A.M. علیه دانمارک (۲۰۱۸):
کمیته تشخیص داد که تصمیم دانمارک برای اخراج کودکی به سومالی بدون در نظر گرفتن منافع عالی کودک در ارزیابی خطر قطع اندام جنسی زنانه (FGM)، ناقض ماده ۳ کنوانسیون است. - پرونده N.B.F. علیه اسپانیا (۲۰۱۸):
کمیته اعلام کرد که اسپانیا در تعیین سن کودکان جداافتاده، منافع عالی آنها را به عنوان ملاحظهای اصلی در نظر نگرفته، چراکه صرفاً از آزمایشهای پزشکی برای تعیین سن استفاده کرده و نمایندهای برای حمایت از کودکان در این فرآیند حضور نداشته است. - پرونده B.J. و P.J. علیه جمهوری چک (۲۰۲۳):
کمیته تصمیم گرفت که جمهوری چک در تصمیم به جداسازی دو کودک از خانه و انتقال آنها به مراقبت نهادی (institutional care) منافع عالی آنها را در نظر نگرفته است. این تصمیم بدون بررسی موارد زیر اتخاذ شده بود:
- پیامدهای دیگر ناشی از جدایی کودکان از مادرشان؛
- اینکه آیا اقدامات اتخاذشده پیش از جداسازی، منافع عالی کودکان را به عنوان اولویت اصلی در نظر گرفته بودند یا نه؛
- بررسی هرگونه جایگزین ممکن به جای فرستادن کودکان به نهادهای مراقبتی.
منافع عالی کودک در سایر استانداردهای بینالمللی حقوق بشر
علاوه بر کنوانسیون حقوق کودک سازمان ملل (UNCRC)، سایر اسناد بینالمللی حقوق بشر که شامل ایرلند نیز میشوند، در شرایطی خاص الزام به در نظر گرفتن منافع عالی کودک دارند. از جمله:
- پروتکل اختیاری کنوانسیون حقوق کودک درباره فروش کودکان، فحشای کودک و پورنوگرافی کودک الزام میکند که منافع عالی کودک به عنوان یکی از ملاحظات اصلی در رسیدگیهای نظام عدالت کیفری نسبت به کودکانی که قربانی این جرائم هستند، در نظر گرفته شود.
- کنوانسیون حذف همه اشکال تبعیض علیه زنان (CEDAW) تصریح میکند که منافع عالی کودک باید در موضوعات مربوط به مسئولیتهای والدین نسبت به فرزندان، قیمومت، سرپرستی، وصایت و فرزندخواندگی در اولویت قرار گیرد.
- کنوانسیون حقوق افراد دارای معلولیت (CRPD) الزام مینماید که منافع عالی کودک باید به عنوان ملاحظهای اصلی در تمام اقداماتی که به کودکان دارای معلولیت مربوط میشود، لحاظ گردد.
در سطح اتحادیه اروپا، منشور حقوق بنیادین اتحادیه اروپا تصریح میکند که منافع عالی کودک باید یکی از ملاحظات اصلی در تمام اقداماتی باشد که کشورهای عضو در راستای اجرای قوانین اتحادیه اروپا درباره کودکان انجام میدهند.