کودکان و نوجوانان بزهکار غیر بالغ و بزهکارانی که کمتر از ۱۸ سال تمام سن دارند، با هدف اصلاح، تربیت و تهذیب به کانون‌های اصلاح و تربیت اعزام می‌شوند. (ماده ۱۸ آیین‌نامه قانونی و مقررات اجرایی سازمان زندانها). اما آیا آنچه در عمل اتفاق می‌افتد، نشانی از اصلاح و تربیت کودکان بزهکار دارد؟ آیا این کودکان پس از آزادی از این مراکز، می‌توانند به زندگی عادی بازگردند؟
مرکز عدالت برای کودکان و نوجوانان، در این گزارش مروری دارد بر اطلاعات موجود از «کانون‌های اصلاح و تربیت کودکان و نوجوانان در ایران».
ساختار کانون اصلاح و تربیت کودکان
کانون اصلاح و تربیت کودکان، زیر مجموعه سازمان زندانها و اقدامات تامینی و تربیتی کشور است که سه واحد مستقل به این شرح دارد:
- واحد نگهداری موقت
- واحد اصلاح و تربیت
- واحد زندان
متهمان و مجرمانی که به این کانون‌ها معرفی می‌شوند، براساس سن، نوع جرم، سابقه ارتکاب جرم به یکی از این ۳ واحد تحویل می‌شوند.
مهمترین جرایم ارتکابی کودکانی که به این کانون‌ها اعزام می‌شوند عبارتند از: سرقت، دعوا و چاقوکشی، جرایم مواد مخدر، جرایم جنسی، و سایر جرایم. گفته می‌شود ۷۰ درصد کودکان اعزامی به این مراکز، به دلیل سرقت دستگیر شده‌اند.
تعداد مراکز کانون‌های اصلاح و تربیت کودکان در کل کشور
تاریخچه تاسیس مراکز کانون اصلاح و تربیت کودکان و نوجوانان در ایران، اگرچه به سال ۱۳۴۷ و نظام پهلوی باز می‌گردد ولی بسیاری از استانهای کشور، در سالهای اخیر صاحب مرکز کانون اصلاح و تربیت شده‌اند و ۱ استان (استان سمنان) هنوز مرکزی برای نگهداری کودکان و نوجوانان بزهکار ندارد و کودکانی که در این استان، مرتکب جرمی شوند به مراکز کانون، در استانهای همجوار اعزام می‌شوند. طی سالهای گذشته در استان‌هایی که کانون، مرکزی نداشته، در یکی از زندان‌های استان، بندی مخصوص نگهداری کودکان وجود داشته است.
| مراکز استانی | سال تاسیس | تعداد مددجو | |
| ۱ | کانون اصلاح و تربیت استان تهران | ۱۳۴۷ | ۳۵۰ مددجو (سال ۱۳۸۹)
۹۴ مددجو (سال ۱۳۹۴) ۱۴۸ مددجو (سال ۱۳۹۷ که ۳۰ درصد مددجویان تبعه کشور افغانستان بودند) ۸۱ مددجو (سال ۱۳۹۹) |
| ۲ | کانون اصلاح و تربیت استان آذربایجان شرقی | ۱۳۹۹ | ۱۵ مددجو (سال ۱۳۹۹) |
| ۳ | کانون اصلاح و تربیت استان کرمان | ۵۰ مددجو (سال ۱۳۹۸) | |
| ۴ | کانون اصلاح و تربیت استان خراسان رضوی | ۱۳۹۳ | ۱۲۰ مددجو پسر (سال ۱۳۹۲)
۸۰ مددجو پسر (سال ۱۳۹۳) تعداد مددجویان دختر در دست نیست. |
| ۵ | کانون اصلاح و تربیت استان بوشهر | ۰ مددجو زیر ۱۵ سال
آماری از تعداد مددجویان ۱۵ تا ۱۸ سال در دست نیست |
|
| ۶ | کانون اصلاح و تربیت استان خوزستان | ۸۰ مددجو (سال ۱۳۹۵) | |
| ۷ | کانون اصلاح و تربیت استان گلستان | ۱۳۸۳ | ۱۴۸ مددجو (اول سال ۱۳۹۴)
۴۲ مددجو (آخر سال ۱۳۹۴) |
| ۸ | کانون اصلاح و تربیت استان مازندران | ۱۲۱ مددجو (سال ۱۳۹۷) | |
| ۹ | کانون اصلاح و تربیت استان آذربایجان غربی | ۶ مددجو (سال ۱۳۹۵) |
چرخه بازگشت کودکان به زندان
براساس اظهارات روسای مراکز کانون‌های اصلاح و تربیت و مسئولان قوه قضاییه، نرخ بازگشت کودکان به زندان بین ۷ تا ۱۲ درصد و در برخی استانها در حدود ۲ درصد اعلام شده است.
علی رستمی، مدیر کانون اصلاح و تربیت تهران، سال ۱۳۹۷ در گفتگویی با ایرنا گفته: «بازگشت به چرخه جرم در سطح جهان را ۳۵ تا ۴۵ درصد و این موارد در کشورهای درحال توسعه، بیش از ۳۵ درصد است. بررسی آماری در ۱۰ سال گذشته نشان می‌دهد كه بازگشت كودكان كانون به چرخه جرم، پس از آزادی ۷ تا ۱۲ درصد بود. او در عین حال تصریح کرده که اگر بخواهیم شاهد بازگشت كودكان به كانون نباشیم، فعالیت‌های كانون باید در سطح جامعه تسری یابد، یعنی جامعه آنان را بپذیرد و از مهارت‌های ارتباطی شان استفاده كند.
مدیرکل پیشگیری‌های مردمی ومشارکت‌های مدنی معاونت اجتماعی و پیشگیری از وقوع جرم قوه قضاییه نیز معتقد است عملکرد این مراکز بعد از خروج زندانیان، قوی نیست و می‌گوید: «عملکرد مراکز مراقبت بعد از خروج زندانیان به اندازه کافی قوی نیست و لازم است با استفاده از ظرفیت‌های مردمی تقویت شوند تا زندانیان دوباره به چرخه جرم بازنگردند. مراکز مراقبت بعد از خروج معتادان در حوزه خانواده نیز با ارائه مشاوره تا ۳۰ درصد موفقیت داشته‌اند و باید مراقب بود تا این موفقیت پایدار بماند.»
به گفته مدیرکل زندان‌های استان تهران، مرکز امور خدمات اجتماعی مراقبت بعد از خروج موسسه‌ای حمایتی است که تحت نظر این اداره کل، با هدف بازتوانی اجتماعی، پیشگیری از وقوع مجدد جرایم و بازگشت سعاتمندانه مددجویان به زندگی سالم اجتماعی، نظارت بر عملکرد واحدهای مددکاری زندانها و انجمن‌های استان به عنوان پلی میان زندان و جامعه ایفای نقش می‌نماید.
گفتنی است حضور کودکان در کانون‌های اصلاح و تربیت، مطابق قانون به عنوان سوء پیشینه کیفری ثبت نمی‌شود و آنها مثل افراد عادی به جامعه بازمی‌گردند. ولی اینکه بتوانند به زندگی عادی بازگردند یا مجدد راه شان به کانون ختم شود، به محیط پیرامونی، اطرافیان و … بازمی‌گردد. معرفی آزادشدگان به مراکز اشتغال‌یابی، پرداخت تسهیلات شغلی، معرفی به مراکز ترک اعتیاد، تهیه سرپناه، آموزش‌های مهارتی و حمایت روانی، از جمله اقداماتی است که گفته می‌شود برای پیشگیری از بازگشت مجدد این کودکان به کانون اصلاح و تربیت انجام می‌شود. به گفته مدیرکل اقدامات تامینی و تربیتی سازمان زندانها ۲۵ هزار زندانی آزاد شده، تحت پوشش مرکز مراقبت بعد از خروج زندانها هستند.
اعدام کودکان
شدیدترین مجازات کودکان که هنوز در ایران اجرا می‌شود، اجرای حکم اعدام است. مدیران کانون اصلاح و تربیت مدعی هستند که تلاش خود را برای پیشگیری از اجرای حکم اعدام با جلب رضایت اولیای دم انجام می‌دهند. علی رستمی مدیرکل کانون اصلاح و تربیت استان تهران در مصاحبه ای در سال ۱۳۹۷ مدعی است از سال ۱۳۹۱ تا ۱۳۹۷ تنها یک کودک در تهران اعدام شد. او می‌گوید: «پس از سال ۹۲ با توجه به ماده ۹۱ قانون مجازات اسلامی مبنی بر درك حرمت كار از سوی كودكی كه مرتكب قتل می‌شود، حکم قصاصی برای كودكان كانون اصلاح و تربیت تهران صادر نشده است.» اظهاراتی که البته چندان با واقعیت تطابق ندارد. گزارش‌های سازمان‌های مدافع حقوق بشر، از تداوم اجرای حکم اعدام کودکان در ایران حکایت دارد.
