حسین رئیسی؛ وکیل حقوق بشر و استاد دانشگاه کارلتون کانادا
کودک کیست؟ چه کسی کودک محسوب می‌شود؟ پاسخ این پرسش کمک می کند تا به پرسش دیگری پاسخ دهیم: چرا در ساختار عدالت کیفری این تفکیک اهمیت دارد؟ میزان رشد جزایی و متعاقب آن میزان مسئولیت در اطفال و نوجوانان با پاسخ به این پرسش‌ها مشخص خواهند شد.
در ساختارهای عدالت کیفری باید قدر مسلمی از مرز کودکی و بزرگسالی داشته باشیم، در عین حال، شرایط و ویژگی‌ها و مشخصات فردی در زمانی‌که کودک با ساختار عدالت کیفری روبرو می‌شود، در میزان مسئولیت با اهمیت است، همچنانکه در میزان درک ماهیت عمل مجرمانه متفاوت خواهند بود. با وجود اینکه در ساختار حقوقی ایران نظیر بند «ب» ماده اول قانون حمایت از کودکان و نوجوانان، که در آن به صراحت همه کودکان تا ۱۸ سالگی را مورد حمایت قرار داده، در عین حال در جرایم مهمی مانند جرایم حدود و قصاص، بدون توجه به شرایط رشد اطفال و نوجوانان و بدون توجه به شخصیت آنها مسئولیت کیفری کامل برای آنها فرض شده است.
کنوانسیون حقوق کودک در ماده اول، همه افراد زیر ۱۸ سال را کودک محسوب کرده است.
دولت جمهوری اسلامی ایران در سال ۱۳۷۲ کنوانسیون حقوق کودک را با حق شرط پذیرفته است۱. با این وجود تعیین سن رشد جزایی و به تبع آن سن کودکی از بزرگسالی همچنان محل مناقشه‌های حقوقی متعددی حتی در سطح قانونگذاری، در سطح دادگاهها و در مراکز پزشکی قانونی ایران است.
آیا علایم ظاهری بلوغ نشانه رشد عقلی است؟ بدیهی است که مسیر رشد انسان از تولد تا ۱۸ سالگی را دوران کودکی تشکیل می‌دهد. دوره کودکی مهمترین زمان رشد انسان است. هر اتفاقی ممکن است بر رشد و توانایی فکری و ذهنی کودک تاثیر داشته باشد. همه این اتفاقات رشد جزایی و ماهیت جرایم را برای نوجوانان متفاوت می‌سازد.
شرط قضاوت عادلانه و منصفانه درباره کودکان معارض قانون، تشخیص میزان دقیق مسئولیت آنها بر مبنای اندازه‌گیری میزان رشد جزایی آنها می‌باشد. بدون توجه به فاکتورهایی نظیر رشد مغزی۲، ظرفیت و توانایی فردی۳ و تجربه‌های دوران کودکی می‌توانند بر توانایی تحمل شرایط مسئولیت کیفری که سیستم عدالت کیفری تعیین می‌کند تاثیر مستقیم داشته باشد. عادلانه و منصفانه بودن رفتار این سیستم بدون مطالعه رشد جزایی برای افراد کمتر از ۱۸ سال ممکن نخواهد بود. سن مسئولیت کیفری مربوط به حداقل و پایین‌ترین سنی است که کودک در آن مسئول شناخته می‌شود و ممکن است با مجازات روبرو گردد.
میزان تحمل و درک کودک را باید سنجید سپس درباره مسئولیت او اقدامات قضایی را دنبال کرد. ابزارهای سنجش مسئولیت در ساختار حقوق کیفری ایران بر اساس قانون مجازات اسلامی و قانون آیین دادرسی کیفری تعیین شده است. در این درس گفتار به شیوه مواجهه سیستم عدالت کیفری ایران با رشد جزایی و سن مسئولیت می‌پردازیم.
