خبرنگاران و رسانهها برای گردآوری اطلاعات بیش از هر تکنیکی به «مصاحبه» روی میآورند. به جرات میتوان گفت اکثر روایتها و گزارشهای رسانهای، بر پایه گفتگو استوار است. مصاحبه میتواند حضوری، تلفنی و فردی یا جمعی باشد، آنچه مهم است اینکه مصاحبه اشکال مختلف دارد و هر شکلی از مصاحبه، اقتضائات خاص خود را دارد، مخصوصا گفتگو با کودکان که باید با حساسیت بالا انجام شود و نمیتوان با سبک و سیاق مصاحبه با بزرگسالان سراغ کودکان رفت. مصاحبه با کودکان ۵ تفاوت عمده با گفتگو با بزرگسالان دارد:
۱- در بسیاری از موارد، خبرنگار باید مصاحبه شونده را متقاعد به انجام مصاحبه کند ولی در مورد کودکان، به هیچ وجه نباید کودک را متقاعد به انجام مصاحبه کرد؛
۲- در مصاحبه با بزرگسالان، هدف میتواند کسب اطلاعات، کشف حقیقت با چاشنی به چالش کشیدن مصاحبه شونده همراه باشد، اما در مورد کودکان این اهداف را به کل باید فراموش کرد. مصاحبه تنها برای حمایت از کودک و تامین منافع کودک باید انجام شود و مصلحتی به نفع کودک در آن باشد؛
۳- بزرگسالان را در هر موقعیتی و در هر شرایطی میتوان مورد پرسش قرار داد و در مواردی میتوان او را به چالش کشید ولی در مورد کودکان، ایجاد محیط امن برای انجام مصاحبه و اطمینان از آرامش او ضروری است.
۴- خبرنگاران در مصاحبه با بزرگسالان مثل بقیه فعالیتهای روزنامهنگاری باید به اصول اخلاقی پایبند باشند و از آسیب زدن به دیگران بپرهیزند ولی مسئولیت بیش از رعایت اصول حرفهای و اخلاقی ندارند اما در مورد کودکان خبرنگار پیش از مصاحبه باید مطمئن باشد امنیت کودک، حریم خصوصی او آسیب نمیبیند و در طول مصاحبه، به تصمیمات، عقاید و باورهای او احترام میگذارد و آن را به چالش نمیکشد.
۵- در مصاحبه با بزرگسالان، عصبانی یا دچار اضطراب و استرس شدن مصاحبه شونده، ممکن است گاهی حتی، نتایج بهتری برای مصاحبه کننده درپی داشته باشد. ولی در مورد کودکان به هیچ عنوان نمیتوان امنیت روانی او را به خطر انداخت و خبرنگار به محض آنکه احساس کند کودک دچار آسیب درونی است، باید به مصاحبه پایان دهد و به کودک فرصت دهد تا آرامش خود را بازیابد. پرهیز از آسیب مجدد به کودکان، خصوصا کودکانی که دچار تروما شدهاند یک اصل کلیدی است.
اصولا اخلاق حرفهای، حکم میکند که خبرنگاران، در پوشش اخبار کودکان و نوجوانان، آسیب به کودکان را به حداقل برسانند، گزارش و مصاحبه متوازن و به نفع کودکان باشد و در طول صحبت با کودکان به دقت به اظهارات آنها گوش کنند. در روزنامهنگاری کودک هیچ اصلی بالاتر از تامین منافع و رعایت مصلحت کودک نیست.
مصاحبه با کودکان توسط رسانهها، برخلاف حساسیتهای بالایی که دارد، متاسفانه امری معمول است. برای نمونه به این گفتگو که با عنوان «پدرم سختگیر است، از خانه فرار کردم» توسط وب سایت جنایی تولید شده، دقت کنید. این مصاحبه عینا توسط «اعتماد آنلاین» نیز منتشر شده و بسیاری از رسانههای داخلی به نقل از اعتماد آن را بازنشر کردهاند.
وب سایت جنایی روز سوم خرداد ۱۴۰۲ به گفتگو با یک دختر نوجوان که از خانه فرار کرده و بازداشت شده پرداخته است. متن مصاحبه به این شرح است:
*چرا از خانه فرار کردی؟
از دست پدرم خسته شده بودم. اصلا دوست ندارم به خانه برگردم.
*با پدرت چه مشکلی داری؟
کلافه شدم. همهاش به من میگوید نرو، نکن! کنترلم میکند. تلفنم را میگیرد. من هم خسته شدم و نمیخواهم در خانه او زندگی کنم.
*بقیه هم مثل تو از کارهایی که پدرت میکند ناراحت هستند؟
مادرم چیزی نمیگوید. دو برادر دارم که پدرم با آنها کاری ندارد. تازه برادرهایم هم امر و نهی میکنند من هم خوشم نمیآید.
*چرا به پدر نمیگویی که از کارهایش ناراحتی؟
چندبار گفتهام. به من میگوید تو پررو شدهای. آخرش هم کار به کتک کاری کشیده است.
*چند بار از پدرت کتک خوردهای؟
نمیدانم. چند باری بوده.
*خانوادهات گفتهاند تو سابقه فرار از خانه و مدرسه داری دفعات قبل چرا فرار کردی؟
همین چیزها که گفتم. یکبار پدرم خیلی محکم کتکم زد من هم نصفه شبی زدم بیرون و چند روزی خودم را گم و گور کردم بعد که خسته شدم یکجوری کردم که پلیس من را پیدا کند.
*پس خودت بلدی چطوری در معرض دید باشی که تو را بازداشت کنند؟
بله یک چیزهایی میدانم یا اینکه مثلا خودم میروم میگویم من از خانه فرار کردم پلیس هم به پدر و مادرم زنگ میزند.
گفتی یکبار پدر خیلی محکم تو را کتک زد چرا؟
با پسری دوست بودم. فهمید کتکم زد.
*چطور متوجه شد؟
برادرم خبر داد. خیلی فضول است. یک سال از من کوچکتر است. در راه مدرسه دیده بود.
*فکر نمیکنی این کارها برای سن تو خیلی زود است؟
مگر فقط من این کار را میکنم!
*درس میخوانی؟
در حد شاگرد متوسط هستم.
*چرا سعی نمیکنی با درس خواندن و پیشرفت کردن مستقل شوی؟
تا آن موقع چه کنم! من میخواهم زندگی کنم.
*اگر خواستگار داشته باشی ازدواج میکنی؟
نه! من هنوز سنم خیلی کم است.
*پس میدانی که فعلا در سن ازدواج و عاشقی نیست؟
بله میدانم سن ازدواج نیست.
*حالا میخواهی چه کنی؟
پدرم تعهد بدهد که من را نمیزند و با من کاری ندارد من هم به خانه بر میگردم، اگر باز هم بخواهد من را بزند میروم بهزیستی.
در مورد این گفتگو چند پرسش مطرح است:
- این مصاحبه چه نفعی برای این نوجوان دارد؟
- مصاحبه چه کمکی به این کودک کرده است؟
- آیا کودک خود سراغ خبرنگار رفته یا خبرنگار او را به انجام مصاحبه متقاعد کرده است؟
- حریم خصوصی یک نوجوان و خانوادهاش چرا باید سر از رسانه درآورد؟
- خبرنگار چرا باید به خود اجازه دهد که تصمیم دختر نوجوان به ترک خانه را به چالش بکشد و از او بپرسد «فکر نمیکنی این کارها برای تو زود باشد»؟
- خبرنگار با طرح این پرسش که «پس خودت بلدی چطوری در معرض دید باشی که تو را بازداشت کنند؟» دنبال کشف چه حقیقتی است؟
- خبرنگار چرا باید به خود اجازه دهد تا یک نوجوان را قضاوت و یا او را نصیحت کند و با پرسشهای ناقض حقوق کودکان، او را به چالش بکشد؟
- آیا خبرنگار برای انجام این مصاحبه از والدین این نوجوان اجازه گرفته است؟
تنها نکته مثبت این گفتگو پرهیز از افشای هویت این نوجوان و پرهیز از انتشار عکس اوست. با این وجود درستتر این بود که خبرنگار پدر این نوجوان را به دلیل ضرب و شتم یک کودک به چالش بکشد نه این دختر نوجوان را.
صندوق کودکان سازمان ملل متحد، یونیسف، دستورالعملی با شش اصل برای مصاحبه با کودکان تدوین کرده که باید همیشه در مورد توجه قرار داشت:
۱- به هیچ کودکی آسیب نرسانید. از طرح سوالات، نگرشها یا اظهارنظرهایی که قضاوتکننده است و یا بدون توجه به ارزشهای فرهنگی طرح شده و یا کودک را در معرض خطر قرار داده و باعث تحقیر او میگردد و یا رنج ناشی از حوادث آسیبزا را دوباره تازه میکند، اجتناب کنید.
۲- در انتخاب کودکان برای مصاحبه، از تبعیض جنسیتی، نژادی، سنی، مذهبی، و وضعیت و سوابق تحصیلی یا تواناییهای جسمانی، بپرهیزید.
۳- صحنهپردازی یا داستانسرایی نکنید. از کودکان نخواهید داستانی بگویند یا کاری را انجام دهند که بخشی از تاریخچه خودشان نیست.
۴- اطمینان حاصل کنید که کودک یا سرپرست او میداند که در حال صحبت با یک خبرنگار است. هدف مصاحبه و کاربرد مورد نظر آن را توضیح دهید.
۵- برای کلیه مصاحبهها، فیلمبرداری و در صورت امکان، برای عکسهای مستند از کودک و سرپرست او اجازه بگیرید. در صورت امکان، این اجازه باید به صورت کتبی باشد. دریافت اجازه باید در شرایطی صورت گیرد که اطمینان حاصل شود که کودک و سرپرست او به هیچ وجه تحت فشار قرار نگرفتهاند و آنها میدانند که بخشی از داستانی هستند که ممکن است در سطح محلی و جهانی منتشر شود. این معمولاً تنها در صورتی تضمین میشود که اجازه به زبان کودک گرفته شود و تصمیم با مشورت با یک بزرگسال مورد اعتماد کودک گرفته شود.
۶- توجه کنید که کجا و چگونه با کودک مصاحبه میشود. تعداد مصاحبهکنندگان و عکاسان را محدود کنید. سعی کنید مطمئن شوید که بچهها راحت هستند و میتوانند داستان خود را بدون فشار بیرونی، از جمله از طرف مصاحبهکننده، بازگو کنند. در مصاحبههای ویدیویی و رادیویی، در نظر بگیرید که انتخاب پسزمینه تصویری یا صوتی ممکن است چه بازتابی در مورد کودک و زندگی و داستان او دارد. اطمینان حاصل کنید که با نشان دادن خانه، اجتماع یا مکان خصوصی مربوط به کودک، او را در معرض خطر یا تاثیر نامطلوب قرار ندهید.
در بیشتر موارد برای حفظ حقوق کودک، خبرنگاران باید مصاحبه با نوجوانان را فراموش کنند، مگر آنکه اطمینان داشته باشند که میتوانند با رعایت اصول حقوقی، حرفهای و اخلاقی، نفعی به کودک برسانند.
