مرکز عدالت برای کودکان: کودکانی که در این کره خاکی زندگی میکنند نیازمند توجه فوری و عاجل به مساله محیط زیست و تغییرات آب و هوایی هستند. کودکان باید در این دنیا از حداکثر حقوق بشر برخوردار باشند و این مهم ممکن است مگر با اجرای تعهدات بینالمللی دولتها در حوزه محیط زیست. حوزهای که آسیبهای آن میتواند نسلهای متعددی را تحت تاثیر قرار دهد و زندگی را برای آنها دشوار سازد. تخریب محیط زیست، تهدید برخی از حقوق کودکان را به همراه دارد. لذا در هر برنامه و سیاستگذاری مرتبط با حوزه محیط زیست، باید حقوق کودکان به طور خاص مورد توجه قرار گیرد. چراکه تضمین حقوق کودکان، منوط به تلاشهای سازنده، مفید و لازم ما برای حفاظت از محیط زیست است. ۱۳ حق کودکان که ارتباط تنگاتنگی با محیط زیست دارد به این شرح است:
۱. حق عدم تبعیض
آسیبهای زیست محیطی تاثیر زیادی بر حقوق گروهی از کودکان شامل کودکان بومی، کودکان گروههای اقلیت، کودکان دارای معلولیت، کودکان ساکن در مناطق مستعد بلایای طبیعی و شرایط خاص آب و هوایی دارد. کشورها باید دادههای تفکیکشده را جمعآوری کنند تا بتوانند اثرات متمایز آسیبهای مربوط به محیط زیست بر کودکان را شناسایی و با اجرای تدابیر و سیاست های ویژه، مانع از آن شوند که مسائل زیست محیطی به طور تبعیض آمیز بر کودکان آسیب وارد سازد.
۲- حق برخورداری از منافع عالیه
تامین و تضمین منافع عالیه کودکان در اتخاذ تصمیمات زیست محیطی باید هدف اصلی باشد. تعیین بهترین منافع کودکان باید شامل ارزیابی شرایط خاصی باشد که کودکان را منحصرا در معرض خطرات آسیب های محیطی قرار می دهد. داشتن محیط پاک، سالم و پایدار حق کودکان و پوشش دهنده منافع کودکان است. لذا دولتها نه تنها باید از کودکان در برابر آسیبهای زیست محیطی محافظت کنند، بلکه باید با در نظر گرفتن احتمال خطرات و آسیبهای آینده، رفاه و رشد آنها را تضمین کنند.
۳- حق حیات، بقا و رشد
حق زندگی با تخریب محیط زیست، از جمله تغییرات آب و هوا، آلودگی و از دست دادن تنوع زیستی، که ارتباط تنگاتنگی با سایر چالشهای اساسی که مانع تحقق این حق میشوند، از جمله فقر، نابرابری و درگیریها را تهدید میکند، در ارتباط است. دولتها باید اقدامات مثبتی را انجام دهند تا اطمینان حاصل کنند که کودکان در برابر مرگهای قابل پیشبینی و زودرس یا غیرطبیعی و تهدیدات جانی که ممکن است ناشی از اعمال و ترک فعل و همچنین فعالیتهای فعالان تجاری باشد، محافظت شوند و از حق زندگی با عزت بهرهمند شوند.
تخریب محیط زیست توانایی کودکان برای دستیابی به پتانسیل رشد کاملشان را به خطر میاندازد. رشد کودکان با محیطی که در آن زندگی میکنند درهم تنیده است. قرار گرفتن در معرض آلایندههای سمی، حتی در سطوح پایین، در طول پنجرههای رشد آسیبپذیری را افزایشداده و به راحتی فرآیندهای بلوغ مغز، اندامها و سیستم ایمنی را مختل میکند و باعث بیماری و اختلالاتی در دوران کودکی و پس از آن میشود. اثرات آلایندههای محیطی حتی ممکن است در نسلهای آینده نیز باقی بماند. کشورها باید به طور مداوم و صریح، تحت تأثیر قرار گرفتن در معرض مواد سمی و آلودگی را در دوره کودکی در نظر بگیرند.
۴- حق شنیده شدن
کودکان مسائل زیست محیطی را به مثابه مسایلی که روی زندگی آنها تاثیر میگذارد، میشناسند. صدای کودکان یک نیروی جهانی قدرتمند برای حفاظت از محیط زیست است. کودکان دیدگاهها و تجربیات مرتبط را در رابطه با تصمیمگیری در مورد مسائل زیست محیطی در همه سطوح مطرح میکنند، حتی از سنین پایین، کودکان میتوانند کیفیت راهحلهای زیستمحیطی را افزایش دهند.
کشورها باید اطمینان حاصل کنند که مکانیسمهای، ایمن و قابل دسترس متناسب به سن کودکان برای شنیدن نظرات آنها به طور منظم و در تمام مراحل فرآیندهای تصمیمگیری زیستمحیطی برای قوانین، سیاستها، مقررات، پروژهها و فعالیتهایی که ممکن است بر آنها در سطح محلی، ملی و یا بینالمللی تأثیر بگذارد، وجود دارد. برای مشارکت رایگان، فعال، معنادار و مؤثر، کودکان باید از آموزشهای محیطی و حقوق بشری، اطلاعات متناسب با سن و در دسترس بودن، زمان و منابع کافی و محیطی حمایت کننده برخوردار شوند.
۵- حق آزادی بیان و تشکیل تجمعات مسالمتآمیز
کشورها باید حقوق کودکان در مورد آزادی بیان و تشکل اجتماعات مسالمتآمیز را در رابطه با محیط زیست، از جمله با فراهم کردن یک محیط امن و توانمند و یک چارچوب قانونی و بنیادی که در آن کودکان بتوانند به طور موثر از حقوق خود استفاده کنند، احترام و از آنها حمایت کنند. حقوق کودکان برای آزادی بیان، تشکل اجتماعات مسالمت آمیز نباید مشمول محدودیتهایی بجز محدودیتهایی باشد که مطابق با قانون وضع شده و در یک جامعه دموکراتیک ضروری است.
دولتها باید سهم مثبت کودکان را در پایداری محیط زیست و عدالت اقلیمی، به عنوان ابزار مهم مشارکت مدنی و سیاسی کودکان برای تحقق حقوقشان، از جمله حق داشتن یک زندگی سالم، تامین و توسعه حقوقشان به رسمیت شناخته و از آن دفاع کنند.
۶- حق دسترسی به اطلاعات
کودکان حق دسترسی به اطلاعات دقیق و قابل اعتماد در زمینه زیست محیطی، علل، اثرات و منابع بالقوه آسیب به آب و هوا و محیط زیست، پاسخهای عملی در ارتباط به قوانین و مقررات مربوط به اقلیم و محیط زیست، یافتههای حاصل از ارزیابیهای اقلیم و اثرات زیست محیطی، سیاستها و برنامهها و انتخاب سبکهای زندگی پایدار را دارند. چنین اطلاعاتی کودکان را قادر میسازد تا یاد بگیرند که در رابطه با مدیریت زباله، بازیافت و رفتارهای مصرف چه کاری میتوانند در محیط خود انجام دهند.
کشورها موظفند اطلاعات زیست محیطی را در دسترس قرار دهند. روشهای انتشار باید متناسب با سن و ظرفیت کودکان و با هدف غلبه بر موانعی مانند بیسوادی، ناتوانی، موانع زبانی، فاصله و دسترسی محدود به فناوری اطلاعات و ارتباطات باشد.
۷- حق مصونیت از هر گونه خشونت
تخریب محیط زیست، از جمله بحران آب و هوا، نوعی خشونت ساختاری علیه کودکان است و می تواند باعث فروپاشی اجتماعی در جوامع و خانوادهها شود. فقر، نابرابریهای اقتصادی و اجتماعی، ناامنی غذایی و آوارگی اجباری خطر خشونت، سوءاستفاده و استثمار کودکان را تشدید میکند.
تخریب محیط زیست آسیبپذیری کودکان را در برابر خشونتهای جنسیتی، ازدواج کودکان، ختنه زنان، کار کودکان، بعلاوه آدمربایی، قاچاق، آوارگی، خشونت جنسی و استثمار و استخدام در گروههای افراطی جنایتکار و مسلح را افزایش میدهد. کودکان باید از هر گونه خشونت فیزیکی و روانی و قرار گرفتن در معرض خشونت، مانند خشونت خانگی یا خشونتی که بر حیوانات در برابر دید کودکان اعمال میشود، محافظت شوند.
۸- حق برخورداری از بالاترین استاندارد قابل دستیابی سلامت
حق سلامت شامل برخورداری از انواع امکانات، کالاها، خدمات و شرایطی است که برای تحقق بالاترین استانداردهای سلامت از جمله محیط زیست سالم ضروری است.
آلودگی محیط زیست، آلودگی مرتبط با فعالیتهای صنعتی در گذشته و حال، تغییرات اقلیمی، از دست دادن تنوع زیستی و تخریب اکوسیستمها موانعی بر سر راه تحقق حق سلامت کودکان است.
دولتها باید اقداماتی را برای رسیدگی به نگرانیهای بهداشت محیطی مرتبط با کودکان در برنامهها، سیاستها و استراتژیهای ملی خود در ارتباط با سلامت و محیط زیست ادغام کنند. چارچوبهای قانونی، نظارتی و نهادی، از جمله مقررات مربوط به بخش کسب و کار، باید به طور موثر از سلامت محیط زیستی کودکان در محل زندگی، مطالعه، بازی و کار محافظت کند.
۹- حق برخورداری از امنیت اجتماعی و استانداردهای مناسب زندگی
کودکان حق دارند از سطح زندگی مناسب برای رشد جسمی، ذهنی، معنوی، اخلاقی و اجتماعی برخوردار شوند. یک محیط پاک، سالم و پایدار، از جمله مسکن مناسب، امنیت غذایی و آب آشامیدنی سالم و پاک و بهداشتی، پیش نیاز تحقق این حق است.
دولتها مکلفاند خطمشی خود در تامین اجتماعی را به گونهای تدوین کنند که از کودکان و خانوادههایشان در برابر شوکهای محیطی و آسیبهای دراز مدت، از جمله آسیبهای ناشی از تغییرات آب و هوا، محافظت کند. دولتها باید برنامههای کاهش فقر با محوریت کودکان را در مناطقی که بیشتر در معرض خطرات زیستمحیطی هستند، تقویت کنند. کودکان، از جمله کودکان آواره، باید به مسکن مناسب مطابق با استانداردهای بینالمللی حقوق بشر دسترسی داشته باشند. کودکان نباید در معرض اخراج اجباری بدون امکان دسترسی به محل اسکان جایگزین مناسب، از جمله جابجایی مرتبط با پروژههای توسعه و زیربنایی که به کاهش انرژی و/یا اقلیم و اقدامات سازگاری میپردازند، قرار بگیرند.
۱۰- حق آموزش
آموزش یکی از ارکان اساسی رویکرد مبتنی بر حقوق کودک در رابطه به محیط زیست است. حق آموزش به شدت در برابر آسیبهای زیست محیطی، آسیبپذیر است، زیرا میتواند منجر به تعطیلی مدارس و اختلال در تدریس، ترک تحصیل و تخریب مدارس و مکانهای بازی شود.
آموزش مبتنی بر حفاظت از محیط زیست باید روشهای دوستانه و با توجه به توانمندسازی کودک را با در نظر داشت رشد شخصیت، استعدادها و تواناییهای کودک دنبال کند.
برنامههای درسی مدرسه باید متناسب با زمینههای محیطی، اجتماعی، اقتصادی و فرهنگی خاص کودکان باشد و درک بنیادی سایر کودکانی را که تحت تأثیر تخریب محیط زیست قرار گرفتهاند، ارتقا دهد. مواد آموزشی باید از نظر علمی دقیق، به روز و اطلاعات زیست محیطی متناسب با سن را ارائه دهند. همه کودکان باید به مهارتهای لازم برای رویارویی با چالشهای زیستمحیطی مورد انتظار در زندگی، مانند خطرات، بلایا و اثرات بهداشتی مرتبط با محیط زیست، از جمله توانایی تفکر انتقادی در مورد چنین چالشها، حل مشکلات، تصمیمگیری متعادل و پذیرفتن مسئولیتهای زیستمحیطی از جمله استفاده از شیوههای زندگی و مصرف پایدار، مطابق با ظرفیتهای در حال تحول خود مجهز باشند. دولتها باید زیرساخت ایمن، سالم و انعطافپذیر، برای یادگیری موثر ایجاد کنند.
۱۱- حقوق کودکان بومی و کودکان مربوط به اقلیتها
کودکان بومی به طور نامتناسبی تحت تاثیر از دست دادن تنوع زیستی، آلودگی و تغییرات آب و هوا قرار دارند. دولتها باید تأثیر آسیبهای زیستمحیطی مانند جنگلزدایی بر زمینها و فرهنگ سنتی و کیفیت محیط طبیعی و در عین حال تضمین حق زندگی، بقا و رشد کودکان بومی را در نظر بگیرند. کشورها باید اقداماتی را برای تعامل معنادار با کودکان بومی و خانوادههای آنها در واکنش به آسیبهای زیستمحیطی، از جمله آسیبهای ناشی از تغییرات آب و هوا، با در نظر گرفتن ادغام مفاهیم فرهنگهای بومی و دانش سنتی در اقدامات کاهش و سازگاری انجام دهند.
۱۲- حق استراحت، بازی، اوقات فراغت و تفریح
بازی و تفریح برای سلامت و تندرستی کودکان ضروری است و باعث رشد خلاقیت، تخیل، اعتماد به نفس، خودکارآمدی و قدرت و مهارتهای جسمی، اجتماعی، شناختی و عاطفی میشود. بازی و تفریح به همه جنبههای یادگیری کمک میکند، برای رشد همهجانبه کودکان بسیار مهم است.
برعکس، محیطهای ناامن و خطرناک از عوامل خطر برای سلامت، رشد و ایمنی کودکان است. لذا کشورها باید اقدامات قانونی، اداری و سایر موارد موثر را اتخاذ کنند تا اطمینان حاصل شود که همه کودکان بدون تبعیض قادر به بازی و فعالیتهای تفریحی در محیطهای امن، تمیز و سالم از جمله فضاهای طبیعی، پارکها و زمینهای بازی هستند.
در برنامهریزی عمومی، در محیطهای روستایی و شهری، باید به دیدگاههای کودکان اهمیت داده و موارد زیر توجه شود:
- ایجاد دسترسی، از طریق حمل و نقل ایمن، مقرون به صرفه و در دسترس، به مناطق سبز، فضاهای باز بزرگ و طبیعت برای بازی و تفریح.
- ایجاد یک محیط محلی امن برای بازی آزاد، عاری از آلودگی، مواد شیمیایی خطرناک و زباله؛
- انجام اقدامات ترافیکی جادهای برای کاهش سطح آلودگی در نزدیکی خانهها، مدارس و زمینهای بازی، از جمله از طریق طراحی مناطقی که در آن بازی، پیادهروی و دوچرخهسواری کودکان، اولویت دارد.
۱۳- حق داشتن محیطی پاک، سالم و پایدار
کودکان حق داشتن محیطی پاک، سالم و پایدار را دارند. عناصر اساسی این حق شامل هوای پاک، محیط زیست امن و پایدار، اکوسیستمها و تنوع زیستی سالم، آب صحی و کافی، غذای سالم و کافی و محیطهای غیر سمی، برای کودکان بسیار مهم است.
در راستای تحقق این حق برای کودکان، کشورها باید:
- بهبود بخشی به کیفیت هوا، با کاهش آلودگی هوای بیرون و خانه، با هدف جلوگیری از مرگ و میر کودکان؛
- اطمینان بخشی از دسترسی کودکان به آب سالم و کافی و بهداشت و اکوسیستمهای آبی سالم با هدف جلوگیری از گسترش بیماریهای ناشی از آب در بین کودکان؛
- متحول ساختن کشاورزی صنعتی و ماهیگیری برای تولید غذای سالم و پایدار با هدف جلوگیری از سوءتغذیه و ارتقاء رشد و تکامل کودکان؛
- حصول اطمینان از کنار گذاشتن استفاده از زغال سنگ، نفت و گاز طبیعی، انتقال عادلانه و مناسب به منابع انرژی جایگزین و سرمایهگذاری در قسمت انرژیهای تجدیدپذیر، ذخیره انرژی و بهره وری انرژی برای مقابله با بحران آب و هوا.
- حفاظت و احیای تنوع زیستی؛
- جلوگیری از آلودگی دریا با ممنوعیت ورود مستقیم یا غیرمستقیم موادی که برای سلامت کودکان و به محیطزیست دریایی و اکوسیستمهای دریایی خطرناک است؛
- تنظیم و حذف تولید، فروش، استفاده و انتشار مواد سمی که اثرات نامطلوب و نامناسبی بر سلامتی کودکان دارند.
دولتها متعهد شدهاند به حقوق کودکان احترام گذاشته، از آن حمایت و آن را به بهترین شکل اجرا کنند. کمیته حقوق کودک سازمان ملل متحد معتقد است الزام به احترام به حقوق کودکان، دولتها را ملزم میکند که از نقض حقوق آنها به وسیله ایجاد آسیبهای زیست محیطی خودداری کنند. آنها باید از کودکان در برابر آسیبهای محیطی ناشی از منابع دیگر و اشخاص ثالث، از جمله با تنظیم فعالیتهای شرکتهای تجاری محافظت کنند. کشورهای عضو نیز موظف هستند از اثرات مخاطرات زیست محیطی بر حقوق کودکان حتی در مواردی که چنین تهدیدهایی خارج از کنترل انسان است، به عنوان مثال، با ایجاد سیستمهای هشدار اولیه فراگیر جلوگیری و آنرا اصلاح کنند.
اجرای چنین تعهدی نیازمند به رسمیت شناختن حقوق محیط زیستی کودکان و در اولویت قرار دادن حقوق کودکان است تا آینده زمین که آینده کودکان است، قربانی سیاستهای خصمانه قرار نگیرد.
اقدامات پیشگیرانه مناسب برای محافظت از کودکان در برابر آسیبهای زیستمحیطی قابل پیشبینی معقول و ممانعت از نقض حقوق آنها، با رعایت اصل احتیاط، تعهد دولتها به حقوق کودکان و محیط زیست را نشان میدهد.
